Spaarzaam leven, genoeg sparen en verstandig beleggen: dat is alles wat je hoeft te doen om je geldzaken op orde te krijgen. In theorie, tenminste. Want hoe simpel het in theorie misschien klinkt, zo moeilijk blijkt het in de praktijk te zijn.
Er is in de praktijk één probleem: we zijn allemaal niet zo rationeel als de meeste economen graag zouden willen.
We zijn gevoelig voor goedgeplaatste impulsen en prikkels van advertenties en we gebruiken mentale ezelsbruggetjes om beslissingen te nemen. We zijn ook bijzonder goed in het rechtvaardigen van ons eigen gedrag, waardoor er nog altijd miljarden euro’s per jaar omgaan in de tabak-, drugs-, en fastfoodindustrieën, ook al weten we dat deze dingen slecht voor ons zijn.
Hoe kan het dat we zulke irrationele beslissingen nemen en hoe kunnen we onze - financiële - beslissingen verbeteren? Om die vragen te beantwoorden moeten we eerst weten hoe we beslissingen eigenlijk nemen. Pas dan kunnen we begrijpen waar de meeste denkfouten vandaan komen - en die beslissingen hopelijk verbeteren.
Lees ook: Verander je gewoontes en houd je financiële voornemens beter vol
De homo economicus
Voor de homo economicus, de rationele mens waar alle economische theorieën en modellen op zijn gebouwd, is sparen en beleggen het makkelijkste wat er is.
De homo economicus is altijd tot op de cent nauwkeurig op de hoogte van zijn actuele vermogen, weet precies hoeveel er deze maand gespaard moet worden en de term impulsaankoop wordt alleen gebruikt in moppen over Belgen. Deze fictieve perfecte mens maakt zeer goed uitgedachte afwegingen om zijn of haar welzijn vandaag en in de toekomst te maximaliseren.
Daniel Khaneman en Amos Tversky, twee Israelische gedragswetenschappers die de Nobelprijs voor Economie hebben gekregen voor hun werk over de subtiele tekortkomingen van het menselijk brein, hebben echter bewezen dat de homo economicus een illusie is.
De homo sapiens (wij, dus), een veel minder perfecte soort, heeft een stuk meer moeite om dit soort rationele afwegingen over zijn eigen welzijn te maken. We denken het liefst zo min mogelijk na over alledaagse beslissingen en ons brein heeft allerlei handige manieren gevonden om beslissingen zo efficiënt mogelijk te nemen.
Khaneman en Tversky hebben een aantal belangrijke mentale ezelsbruggetjes gevonden die we onbewust gebruiken in het dagelijks leven. Ze kunnen grote gevolgen hebben voor ons welzijn. Door zulke denkfouten in jezelf te herkennen kun je ze vaak al grotendeels voorkomen.
Twee ezelsbruggetjes die gevaarlijk zijn voor je portemonnee
Het onvermogen van mensen om te besparen op (onnodige) uitgaven ligt aan twee belangrijke denkfouten die Khaneman en Tversky hebben ontdekt: de status quo bias en het endowment effect.
1. De status quo bias
Mensen hebben een hekel aan verandering. Je moet ze bijna letterlijk een schop onder de kont geven voordat ze bereid zijn iets te veranderen. Een simpel voorbeeld hiervan is dat studenten elke week op dezelfde plek in het lokaal zullen zitten, ook als ze geen vaste plek krijgen aangewezen.
En het is erg moeilijk iemand te overtuigen zijn of haar boodschappenlijstje aan te passen als diegene gewend is bepaalde producten te kopen, of van verzekering te wisselen, ook al scheelt het duidelijk geld. Het maakt niet uit met welke argumenten je komt (gezondheid, geld, gemak), mensen vinden het simpelweg niet fijn om van de status quo af te wijken.
2. Het endowment effect
Dit zorgt ervoor dat mensen spullen anders waarderen simpelweg door het feit dat ze het bezitten. Mensen zijn verlies-avers. Bijna niemand zou bereid zijn 100 euro te wedden op kop of munt voor de mogelijkheid 101 euro te winnen, ook al is de verwachte waarde van de weddenschap positief. Gemiddeld, zo blijkt, zijn mensen pas bereid de weddenschap aan te gaan wanneer ze 200 euro kunnen winnen.
Het is pijnlijker iets te verliezen dan dat het fijn is om hetzelfde voorwerp te winnen. Het is daardoor bijzonder moeilijk voor veel mensen om bepaalde producten of diensten uit hun leven te schrappen. We gaan dingen die eerst speciaal en luxueus waren (een manicure, die tweede auto) zien als basisbehoeftes, en overtuigen ons ervan dat we niet zonder kunnen, al kunnen we dat vaak in werkelijkheid wel.
Sparen als een homo economicus - drie tips
Je weet dat je meer moet sparen als je je geldzaken op orde wilt krijgen, maar je weet nu ook dat je van nature geneigd bent tegen te stribbelen.
Hoe ga je met deze wetenschap om? Hieronder vind je drie tips. Ze zijn bedoeld om zo veel mogelijk beslissingen te omzeilen. Hoe minder afwegingen je hoeft te maken, des te minder denkfouten je kunt maken. Zet je spaargeld op de automatische piloot en je financiële situatie zal een stuk meer op die van de homo economicus lijken.
1. Eerst sparen, dan uitgeven
De meeste mensen sparen aan het eind van de maand. Ze kijken eerst wat voor kosten er allemaal in de maand gemaakt worden en zetten vervolgens het geld dat overblijft - áls er wat overblijft - opzij.
Een slimmere manier is om aan het begin van de maand een vast bedrag opzij te zetten. Wat over blijft is je maandelijkse budget. Het is op die manier ook meteen onmogelijk om over je budget heen te gaan, omdat je niet stiekem van je spaargeld kunt afsprokkelen. Dit is hoe een Homo Economicus het zou doen. Eerst sparen, dan uitgeven.
2. Dertig dagen bedenktijd
Wacht altijd dertig dagen voordat je iets koopt. Deze simpele doch krachtige tip heb ik geleend van Leo Babauta van Zenhabits.net, een prachtige website over gelukkig leven.
Babauta adviseert je om alles dat je wilt kopen eerst te noteren op je 30-dagen lijst. Als je het product na dertig dagen nog steeds wilt, weet je vrij zeker dat het een goede aankoop is. De kans op een impulsaankoop waar je later spijt van krijgt is door deze regel een stuk kleiner.
3. Bespaar je salarisverhoging
De auteurs van het boek Nudge hebben ook een slimme bespaartip bedacht: spaar je salarisverhoging. Een pijnloze manier om meer te sparen is door het bedrag dat je salaris omhoog gaat automatisch opzij te zetten. Je kan zo hetzelfde blijven uitgeven, maar spaart (of belegt) wel significant meer. Iemand die een verhoging van 2% over een jaarlijks inkomen van 35.000 euro opzij zet, spaart jaarlijks 700 euro meer, zonder op uitgaven te hoeven besparen.
Een logische uitbreiding hiervan is natuurlijk om ook je vakantiegeld en 13e maand te sparen. Het is niet wettelijk verplicht om van je vakantiegeld op vakantie te gaan of van je 13e maand kerstcadeaus te kopen, je mag het ook sparen.
Check ook: Geluk kun je kopen! Dit zijn drie eenvoudige manieren
Tot slot. We zijn, zoals gezegd, niet zo rationeel als we graag zouden willen. Maar realiseer je je dat, dan kun je al een stuk verder komen met sparen. Zorg dat je weet welke denkfouten je maakt, en pas dan de bovenstaande tips toe. Ik kan daarvoor het boek Thinking, Fast and Slow van Daniel Khaneman overigens zeker aanraden.